“Terörsüz Türkiye“ söylemi ile Bebek katili ile masaya oturan iktidarı iç dinamiklerle durduracak tek yol bilgidir. Halk aydınlandıkça, bu işe girişen partilere desteğini kestikçe, anılan partiler desteksiz kalacak ve masadan kalkmak zorunda kalacaktır. Bu yazıdaki konumuz “Kürtlerde Dil ve Lehçeler“dir.
1. Giriş: Dil Birliği ve Kimlik
Milli birliği sağlayan en önemli unsur, kuşkusuz dil birliğidir. Ancak “Kürt” adı altında toplanan topluluklar, tarih boyunca ortak ve herkesçe anlaşılabilen tek bir dile sahip olmamıştır. Farklı bölgelerde konuşulan lehçeler, gramer, telaffuz ve kelime hazinesi açısından büyük farklılıklar gösterir. Bu çeşitlilik, etnik tanımın dil temelinde yapılmasını güçleştirmiştir.
2. Tarihsel Kaynaklarda Lehçeler
16’ncı yüzyılda Şerefhan’ın Şerefname’sinde Kürtçe lehçeler Kurmançça, Lori, Kelhuri ve Gorani olarak sıralanmıştır. Evliya Çelebi, bölgede 15–16 farklı Kürtçe lehçeden bahseder ve bu lehçelerin konuşurlarının çoğu zaman ancak tercüman aracılığıyla anlaşabildiğini belirtir. Arap tarihçi Mesudi de her aşiretin farklı bir “Kürtçe” ile konuştuğunu ve topluluklar arası iletişimin zor olduğunu kaydeder.
3. Ana Lehçeler ve Özellikleri
Günümüzde Kürtçe olarak adlandırılan başlıca lehçeler şunlardır:
- Kurmança (Gırmanç): Türkiye’de en yaygın olan lehçedir (%90 civarı). Kuzey-batı grubu içinde yer alır.
- Soranice: Özellikle Irak’ın kuzeyi ve İran’ın batısında konuşulur; yazılı dil olarak yaygınlaştırılmıştır.
- Zazaca (Dimili/Dersimce): Anadolu’nun doğusunda konuşulur, dilbilimsel olarak Kürtçenin lehçesi sayılmayan bağımsız bir dildir.
- Gorani: Irak-İran sınırına yakın bölgelerde görülür, bazı Kürdologlarca Kürtçe dışında değerlendirilir.
- Lurca/Kelhuri: Güneybatı İran’da konuşulur, Farsçaya yakın özellikler taşır.
Lehçeler arasındaki farklar, karşılıklı anlaşılmayı çoğu zaman imkânsız kılar. Örneğin, Zazaca konuşanlar Kurmanççayı görece kolay öğrenebilirken, Kurmançça konuşanlar için Zazaca daha zordur.
4. Dilsel Karışımlar ve Yabancı Etkiler
Bölgedeki lehçeler tarih boyunca farklı dillerden yoğun biçimde etkilenmiştir.
- Kurmança: Yüzde 40’a varan eski Asya Türkçesi, yüzde 30 Farsça, yüzde 30 Arapça kelime içerir.
- Zazaca: Yüzde 50 Farsça, yüzde 40 eski Türkçe, yüzde 10 Arapça unsurlar taşır.
- Babakürdi Kurmanççası: Özellikle Van, Hakkâri, Şırnak ve çevresinde yaygındır; bazı bölgelerde Arapça etkisi artmıştır.
Araştırmacılar, Kürtçeyi “karma dil” olarak nitelendirmiştir. Dr. Friç ve Prof. Veber, Kürt dilini “dil hamuru değil, söz yığını” olarak tanımlar. Aleksander Jaba’ya göre, Kürtçedeki 8.307 kelimenin yalnızca 300’ü “asıl Kürtçe”dir; geri kalanları Türkmence, Farsça ve Arapçadır.
5. Modern Dönemde Lehçe Politikaları
19’ncu ve 20‘nci yüzyılda İngilizler ve diğer Batılı güçler, bölge lehçelerini “Kürtçe” çatısı altında toplama girişimlerinde bulunmuştur. Irak yönetimi, 2008’de Kurmançayı yasaklayarak “ortak dil” olarak Soraniceyi kabul etmiştir. Sovyet Kürdologları ise lehçeleri iki ana gruba ayırmıştır:
- Kuzeybatı grubu: Kurmança
- Güneydoğu grubu: Soranice
Buna karşın, lehçeler arasındaki iletişim sorunları günümüzde de devam etmekte, ortak yazı dili oluşturma çabaları sınırlı başarı göstermektedir.
6. Dil ve Kimlik İlişkisi
Dil farklılıkları, dini ve mezhepsel ayrımlarla birleştiğinde, toplulukların ortak bir milli kimlik altında toplanmasını güçleştirmiştir. Koçgiri Alevileri örneğinde olduğu gibi, aynı dini inancı paylaşan topluluklar bile farklı diller konuşabilmektedir. Ayrıca, bölgede Türkçe, Arapça, Süryanice, Ermenice gibi çok sayıda dilin de konuşulması, dil mozağini daha karmaşık hale getirmektedir.
7. Sonuç
Ortadoğu’da “Kürt” adı verilen toplulukların dil açısından homojen olmadığı kesindir. Kurmançça, Soranice, Zazaca, Gorani ve Lurca arasında hem kelime hem gramer hem de telaffuz açısından büyük farklar vardır. Karşılıklı anlaşılabilirlik sınırlıdır; bazı lehçeler ise dilbilimsel olarak Kürtçe kapsamına dahi girmez.
Başka bir ifade ile “Kürtçe“ dendiği zaman Türkiye’de Kurmança, Irak’ta Soranice, İran’da Lurca/Kelhuri anlaşılmaktadır. Bu nedenle, “tek bir Kürtçe dili” tanımı, dilbilimsel ve tarihsel açıdan sakattır. Yoktur. Bunun yerine, lehçeler vardır.
